Περιστρέψτε τη φωτογραφία για να περιηγηθείτε. Πιέστε το Τετράγωνο σύμβολο πάνω αριστερά για να τη δείτε full screen
Το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής αποτελεί το μοναδικό υλικό κατάλοιπο ενός από τους μεγαλύτερους προσφυγικούς συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης. Ο λησμονημένος σήμερα συνοικισμός προσέλαβε την ονομασία του από το εν λόγω κτίσμα το οποίο ανήγειραν πρόσφυγες της Σμύρνης σε ανάμνηση του δικού τους μητροπολιτικού ναού. Αντιστοίχως και ο μητροπολιτικός ναός στη Νέα Ιωνία Αττικής είναι αφιερωμένος στην Αγία Φωτεινή. Πάντως, το ναΰδριο της Θεσσαλονίκης, μαζί με αυτό της Αγίας Ανυσίας, διατηρείται μέχρι και σήμερα στη διασταύρωση των οδών Γ΄ Σεπτεμβρίου και Γρηγορίου Λαμπράκη, πλησίον του Παλαί ντε Σπορ. Φυσικά, το εκκλησάκι δεν μπορούσε να καλύψει τις λατρευτικές ανάγκες των κατοίκων, πολλοί εκ των οποίων εκκλησιάζονταν στο Άγιο Υπάτιο (σημ. Παναγία Δεξιά). Κοντά στο αγίασμα της Αγίας Φωτεινής λειτουργούσε το καφενείο «Πλάτανος» που συγκέντρωνε καθημερινά πολλούς θαμώνες. Αυτό συνέβαινε γιατί το εκκλησάκι βρισκόταν ακριβώς επάνω στον κύριο οδικό άξονα της συνοικίας, την οδό Νοσοκομείων, ο οποίος οδηγούσε από την Εγνατία προς το Στρατιωτικό και Ιταλικό Νοσοκομείο (σημερινό Ειδικών Παθήσεων επί της Γ. Λαμπράκη). Η οδός Νοσοκομείων, λοιπόν, έσφυζε από ζωή χάρη στα διάφορα ουζάδικα, τα οποία μάλιστα διέθεταν γραμμόφωνα και φως ασετυλίνης.
Ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής ήταν αυθαίρετος και τα πρόχειρα παραπήγματα που ανεγέρθηκαν εκεί παράνομα, χωρίς τίτλους ιδιοκτησίας και πολεοδομικό σχεδιασμό. Όμως, τη δεκαετία του 1920 οι αρχές της Θεσσαλονίκης ενθάρρυναν τη δόμηση σε βάρος των μουσουλμανικών νεκροταφείων προκειμένου να υποβαθμίσουν την αξία της ανταλλάξιμης μουσουλμανικής περιουσίας. Πράγματι, τα νεκροταφεία της μουσουλμανικής κοινότητας εκτείνονταν από το πάρκο της ΧΑΝΘ μέχρι την Πανεπιστημιούπολη και μόνο ορισμένοι οδικοί άξονες που εξυπηρετούσαν την επικοινωνία του κέντρου με τα ανατολικά διέκοπταν την ενότητα του χώρου. Σε αυτήν ακριβώς την περιοχή διαμορφώθηκε ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής, ο οποίος βαθμιαία επεκτάθηκε προς Βορρά καταλαμβάνοντας και τμήμα των εβραϊκών νεκροταφείων της πόλης.
Πανοραμική άποψη της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20ού αιώνα. Ανατολικά της οδού Χαμιδιέ (σημερινή Εθνικής Αμύνης) διακρίνονται οι εκτάσεις των μουσουλμανικών νεκροταφείων και ανατολικά της Σχολής Ιδαδιέ (σημερινή Φιλοσοφική) τα εβραϊκά κοιμητήρια, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης.
Η πλατεία Συντριβανίου. Στο βάθος διακρίνονται τα μουσουλμανικά και τα εβραϊκά (στα αριστερά) νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης, εκτάσεις που σταδιακά καταλήφθηκαν από προσφυγικά παραπήγματα και αργότερα αποτέλεσαν οικόπεδα της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης και της Πανεπιστημιούπολης του ΑΠΘ αντίστοιχα, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης.
Για πρώτη φορά η περιοχή της σημερινής Πανεπιστημιούπολης και της Διεθνούς Έκθεσης λειτούργησε ως τόπος προσωρινής εγκατάστασης το 1917 προκειμένου να στεγάσει τους πυροπαθείς της μεγάλης πυρκαγιάς της Θεσσαλονίκης. Τότε στήθηκαν αντίσκηνα στο παλιό γήπεδο του Ηρακλή δίπλα από το κτίριο της Σχολής Ιδαδιέ (σημερινή Παλαιά Φιλοσοφική) και ξύλινα παραπήγματα στη συμβολή της Λεωφόρου Στρατού και της παλαιάς οδού Αγγελάκη. Αυτός ήταν ο αρχικός πυρήνας του μετέπειτα προσφυγικού συνοικισμού της Αγίας Φωτεινής. Βόρειο όριο αποτέλεσε η οδός που οδηγούσε στους Χορτατζήδες (περιοχή Καυταντζόγλειου) και νότιο η οδός Δεσπεραί (σημ. Μανώλη Ανδρόνικου). Ο ενδιάμεσος χώρος, που αντιστοιχεί στη σημερινή ΔΕΘ, αποτέλεσε τη μεσαία ζώνη. Σε όλη αυτή την έκταση υπολογίζεται ότι εγκαταστάθηκαν 13.000 άνθρωποι. Σε κάθε περίπτωση, ο συνοικισμός ήταν ιδιαίτερα πολυπληθής, ενδεχομένως ο δεύτερος μεγαλύτερος μετά την Τούμπα. Τυπικά, ο συνοικισμός διακρίθηκε σε Άνω (Πανεπιστημιούπολη) και Κάτω Αγία Φωτεινή (ΔΕΘ και νοτίως της Λεωφόρου Στρατού).
Η Άνω Αγία Φωτεινή στερείτο των στοιχειωδών υποδομών με κυρίαρχο το πρόβλημα της υδροδότησης. Για τις ανάγκες των κατοίκων σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο είχε κατασκευαστεί και μια κοινόχρηστη βρύση. Ωστόσο, ο αριθμός τους ήταν ανεπαρκής, καθώς προτεραιότητα χρήσης είχαν οι στρατιώτες και τα άλογα του παρακείμενου Γ΄ Σώματος Στρατού. Ανύπαρκτος ήταν και ο ηλεκτροφωτισμός, ενώ, όπως συνέβαινε και στην Καλαμαριά, με το πρώτο ψιλόβροχο η περιοχή γέμιζε λάσπη. Η Άνω Αγία Φωτεινή διαλύθηκε το 1968 χάριν της επέκτασης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τα τελευταία 70 σπίτια της αυθαίρετης συνοικίας κατεδαφίστηκαν το 1970 για να χτιστούν τα κτήρια της Πολυτεχνικής Σχολής.
Σε γερμανικό χάρτη του 1930 αποτυπώνεται η Άνω Αγία Φωτεινή ανάμεσα στα εβραϊκά κοιμητήρια, Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου.
Εν πολλοίς, η Κάτω Αγία Φωτεινή αντιστοιχεί στο χώρο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Εντούτοις, παραπήγματα είχαν στηθεί οπωσδήποτε και χαμηλότερα, στο οικόπεδο του Αρχαιολογικού Μουσείου. Εδώ οι συνθήκες διαβίωσης ήταν καλύτερες, καθώς υπήρχε τρεχούμενο νερό, ηλεκτροδότηση και αποχετευτικό σύστημα. Οι πρόσφυγες στήριξαν τον θεσμό της Διεθνούς Έκθεσης και είναι χαρακτηριστικό ότι τη δεύτερη χρονιά λειτουργίας της, το 1927, 193 από του 337 εκθέτες ήταν πρόσφυγες που είχαν εγκατασταθεί και ακμάσει στη Μακεδονία. Ωστόσο, η ανάγκη επέκτασης της ΔΕΘ τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 οδήγησε στην οριστική εκκένωση της Κάτω Αγίας Φωτεινής το 1957.
Στο Σχέδιο Πόλεως της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου αποτυπώνονται η Άνω και η Κάτω Αγία Φωτεινή, καθώς και το ομώνυμο εκκλησάκι επί της οδού Νοσοκομείων. Ήδη η μεσαία ζώνη του συνοικισμού έχει εκκενωθεί για τη μεταφορά της Διεθνούς Έκθεσης. Η Κάτω Αγία Φωτεινή που αναγνωρίζεται στο Σχέδιο Πόλεως αντιστοιχεί στο σημερινό οικόπεδου του Αρχαιολογικού Μουσείου. Είναι χαρακτηριστική η ονομασία των οδών με τα αρχικά ΑΦ και ένα τρίτο γράμμα, Συλλογή Παρασκευά Σαββαΐδη.